Chiến thuật dàn quân Manipular là chiến thuật được sử dụng vào trước thế kỷ thứ tư trước công nguyên. Đây là chiến thuật tiêu biểu và là chiến cơ bản nhất trong quân đội. Dựa theo các ghi chép thì chiến thuật này chia quân đội La Mã ra làm bốn quân đoàn, mỗi quân đoàn chia thành 10 đội nhỏ. Sẽ có ba quân đoàn được xếp thành hàng, còn quân đoàn còn lại sẽ là nhóm đánh nhử và phá đội hình địch. Tổng số quân thường thấy trong chiến thuật là 4200 quân.

Các đơn vị trong chiến thuật dàn quân Manipular: 

- Velites (Veles): Đây là nhóm đầu tiên xuất trận, nhóm này là nhóm trẻ tuổi nhất trong toàn quân đội. Đa phần là dưới hai mươi tuổi, có nhiệm vụ nhử địch và phá đội hình địch. Thường được trang bị giáp nhẹ và mang theo một tấm khiên tròn nhỏ để bảo vệ gọi là parma có đường kính khoảng 1m. Giáp mà họ thường mặc được gọi là galea với đặc trưng là được nón được bao phủ bằng một cái đầu da sói. Vũ khí thường được sử dụng là verutum, một loại giáo phóng giống với pilum nhưng nhỏ hơn.

Velites là tập hợp những người lính trẻ tuổi nhất

- Hastati (Hastatus): Đây là nhóm được xếp ở hàng thứ nhất sẽ trạm trán địch trực tiếp đầu tiên trên chiến trường. Độ tuổi thông thường là khoảng 20 tuổi. Thường được trang bị giáp khá giống với velites nhưng có độ bảo vệ tốt hơn. Vũ khí thông thường là một hoặc hai pilum, khiên là scutum, kiếm sẽ là gladius. Số lượng thông thường 1200 quân.

Xem thêm: Gladius và Pilum bộ đôi trên chiến trường La Mã

Hastati là bức tường đầu tiên của chiến thuật Manipular

- Principes (Princeps): Đây là nhóm được xếp ở hàng thứ hai. Độ tuổi thông thường là hơn 20 tuổi. Họ được trang bị giống như hastati chỉ khác một điều là những chiến binh Principes khỏe hơn giàu kinh nghiệm chiến đấu hơn. Số lượng thông thường 1200 quân.

Principes là những kẻ thiện chiến đã được trang bị giáp nặng của quân đội La Mã

- Triarii: Đây là nhóm được xếp ở hàng thứ ba. Được xem là nhóm già dặn và giàu kinh nghiệm chinh chiến nhất, độ tuổi thông thường vào khoảng 30 tuổi. Triarii thường được trang bị những bộ giáp kiên cố nhất và sử dụng hasta thay vì pilum. Hasta là dạng giáo dài để đâm chứ không dùng để phóng, họ vẫn được trang bị scutum và gladius như những đơn vị khác, tuy nhiên số lượng triarii thường khá ít, chỉ vào khoảng 600 lính so với con số thông thường của 2 hàng trên là 1200 lính.

Triarii thực sự là cơn ác mộng đối với kẻ thù bởi khả năng thiện chiến và tính kỷ luật của họ

Cách vận hành của Manipular:

Sơ đồ tối giản chiến thuật Manipular 

- Lực lượng sẽ bố trí thành hàng và chia làm các đội nhỏ, mỗi đội khoảng 120 quân, riêng hàng cuối cùng là triarii chỉ có 600 quân thì sẽ chia thành mỗi đội 60 quân. Hai hàng trên sẽ xếp quân đứng xéo nhau để có thể dễ hỗ trợ lẫn nhau.

- Đầu tiên nhóm velites sẽ đi lên trước và phóng những cây giáo vào đối phương để quấy rối địch và phá đội hình. Sau khi đã phá đội hình và nhử được địch đuổi theo thì nhóm này sẽ rút lui về phía sau nhóm triarii.

- Khi địch đến gần thì hàng đầu tiên là hastate sẽ chủ động phóng pilum và ngăn chặn địch đầu tiên. Họ sẽ xếp khiên vào nhau để tạo thành bức tường vững chắc và ngăn chặn địch tiến thêm.

- Khi địch quá hung hãn và hastate có dấu hiệu gặp khó khăn, nhóm principes sẽ bắt đầu tiến lên để hỗ trợ đồng thời tiến hành bao vây dần quân địch.

- Khi mà cả hai hàng vẫn chưa không chế được thì nhóm cuối cùng là triarii sẽ ra trận nhưng khác với hai hàng đầu tiên. Nhóm triarii luôn quỳ phía sau hai hàng đầu tiên để tránh bị lộ diện. Chỉ khi mà hai hàng đầu tiên gặp khó khăn họ mới tiến hành bọc ra phía sau địch và dùng hasta để tấn công dồn ép địch. Như thế với sự bất ngờ và bị vào thế gọng kìm, địch dễ dàng bị tiêu diệt.

Về cơ bản đây là thuật được sử dụng và nghiên cứu rất nhiều, với tổng số quân là 4200 quân thì đây là một chiến rất hiệu quả và mang tính chủ động cao. Tới tận bây giờ chiến thuật này vẫn được áp dụng rất nhiều trên thế giới bởi các đội cảnh sát phòng chống bạo động.

Một game thủ đã sử dụng chiến thuật Manipular để đánh trận trong series game chiến thuật nổi tiếng Total War: Rome II

Manipular trong thời kỳ hiện đại

Trong thời kỳ hiện đại khi quân sự bắt đầu phát triển đến các loại vũ khí tầm xa như súng ống và các loại vũ khí nóng như các đầu đạn tên lửa,... Manipular dần mất vị thế trên chiến trường, tuy nhiên, chiến thuật này lại trở thành một trong những chiến thuật tối ưu để an ninh các nước sử dụng trong việc chống bạo loạn.

Theo thời gian, các đội hình Manipular hiện đại dần lược bỏ bớt quân số, giảm bớt tính tấn công trong đội hình. Thay vào đó, chiến thuật Manipular hiện đại tập trung chú trọng vào sự chắc chắn và đảm bảo tránh đổ máu ít nhất có thể. Có thể nói, đội hình Manipular trong hiện tại mang tính răn đe và kiềm chế hơn là tính hiếu chiến của thuở trước.